امروزه توسعه دولت الکترونیک به یک موضوع بین المللی تبدیل شده است و دولت های سراسر جهان تحت تأثیر جهانی شدن سریع،تغییرات مالی، اجتماعی و تکنولوژی قرار دارند تا خدماتی شهروندمحور،کارآمد، شفاف،مؤثر،در هر زمان و بدون توقف ارائه دهند و به دلیل انقلاب دیجیتالی و گسترش فناوری اطلاعات و ارتباطات، دسترسی به اطلاعات عامل اصلی موفقیت دولت ها و دموکراسی است. پس بهبود ارائه خدمات به شهروندان برای کشورها موضوعی بسیار مهمی است. کشورها می دانند که دولت الکترونیک ابزاری منحصر بفرد و قدرتمند برای دولت ها است و نقش مهمی در دسترسی آسان به خدمات دولتی ایفا می کند و بطور کلی باعث می شود تا شهروندان خیلی سریعتر با دولت ارتباط برقرار کنند. همه کشورها تلاش می کنند تا انتظارات شهروندان را بهتر برآورده نمایند. در چنین شرایطی، تعداد کمی از آنها اطلاعات لازم و کافی از این انتظارات را دارند. با وجود اینکه دولت­ها وظیفه پاسخگویی به طیف وسیعی از چالش­های قرن ۲۱ را بر عهده دارند، ولی همچنان دارای طرز فکر قرن بیستم و نهادهای قرن نوزدهم هستند. نتیجه اینکه دولت ها با این مدل­های سنتی حکمرانی، نمی­تواند پاسخ­گوی نیازهای جامعه باشد و نیازمند حرکت به سمت مدل­های جدید همچون حکمرانی الکترونیک است که چابکی ، هوشمندی،کارآیی و اثربخشی ویژگی های اصلی این مدل است.

برای دستیابی به درک مشترک از حکمرانی الکترونیک، ابتدا لازم است به تعریف واحدی از حکمرانی الکترونیکی برسیم. البته قبل از آن، باید حکمرانی و دولت الکترونیک را تعریف کنیم.

حکمرانی یعنی اعمال اقتدار سیاسی و بهره­گیری از منابع نهادی به منظور مدیریت امور جامعه است.در خصوص دولت الکترونیک، سازمان ملل، “استفاده از کلیه فناوری اطلاعات و ارتباطات توسط دولت به منظور ارائه اطلاعات و خدمات به شهروندان را دولت الکترونیک” می داند. همچنین بانک جهانی دولت الکترونیک را “استفاده از فناوری­های اطلاعاتی توسط سازمان­های دولتی” تعریف کرده است. بنابراین حرکت به سمت دولت الکترونیکی،در قلب خود،شیوه تعامل مردم با دولت را به همراه دارد و پتانسیل عظیم و ایده آلی را برای ایجاد دولت مردمی،توسط مردم و برای مردم ایجاد می کند.

یکی از مدرن ترین ابتکارات برای ایجاد حکمرانی خوب، حکمرانی الکترونیکی است و اهمیت آن در دنیای امروز رو به گسترش است و تقریباً در همه کشورهای توسعه یافته یا توسعه نیافته و در حال توسعه از اهمیت خاصی برخوردار است و فعالیت هایی برای توسعه آن مشاهده می شود.اما مفهوم حکمرانی الکترونیکی یک مفهوم گسترده­تر نسبت به دولت الکترونیک است که نتیجه تحول نحوه تعامل دولت با شهروندان است. پارادایم جدیدی در زمینه حکومتداری با استفاده از فناوری اطلاعات و ارتباطات است. به عبارتی دیگر، اصطلاح دولت الکترونیک به استفاده دولت از فناوری اطلاعات و ارتباطات به عنوان ابزاری که امکان ارتباط دولت با شهروندان و نهادهای دولتی را فراهم می­آورد، تلقی می­شود. اما اصطلاح حکمرانی الکترونیک به استفاده از تکنولوژی­های اطلاعاتی و ارتباطی به منظور افزایش مشارکت فعال شهروندان در رویه­های سیاسی کشورشان تعریف می­شود که به شنیده شدن صدای آنها کمک می­کند. با توجه به این تفاوت، می­توان گفت که مفهوم حکمرانی الکترونیکی ارتباط تنگاتنگی با مفهوم دموکراسی الکترونیکی دارد، که استفاده از فناوری اطلاعات و ارتباطات را برای اطمینان از مشارکت بازیگران مربوط در زندگی و فرایندهای سیاسی یک کشور در نظر می­گیرد.

حکمرانی الکترونیک را می توان بهره­گیری از فناوری­های اطلاعاتی و ارتباطی توسط دولت، جامعه مدنی و نهادهای سیاسی به منظور مشارکت شهروندان در فرایندهای سیاسی،اجتماعی،اقتصادی،فرهنگی و تشویق آنها به مشارکت بیشتر در امور عمومی تعریف کرد که منجر به ایجاد یک نظام اداری اخلاق­مدار، کارآمد،مسئولیت­پذیر، پاسخ­گو و شفاف در سطح خرد و یک دولت کارآمد در سطح کلان کشور می­شود.

و یونسکو نیز حکمرانی الکترونیک را ” استفاده بخش دولتی از فناوری اطلاعات و ارتباطات با هدف بهبود ارائه اطلاعات و خدمات، تشویق مشارکت شهروندان در فرایند تصمیم­گیری و پاسخگویی، شفافیت و اثربخشی بیشتر دولت” می داند. به طور مشابه، شورای اروپا آن را به عنوان “استفاده از فناوری اطلاعات برای افزایش کیفیت خدمات ارائه شده توسط دولت به شهروندان و کسب­وکارها” تعریف می­کند. امروزه فناوری بعنوان راه حلی برای همه مشکلات دولت ها در نظر گرفته شده است. چون دولت نیز بخش جدایی ناپذیری از مردم است.

با توجه به این تعاریف، می­توان اهدافی را برای حکمرانی الکترونیکی در نظر گرفت که فراتر از اهداف رویکرد دولت الکترونیک است. حکمرانی الکترونیک منجر به افزایش کیفیت و مقرون به صرفه کردن فعالیت­های دولت،  بهبود خدمات و تحول در بخش عمومی،توانمندسازی شهروندان برای مشارکت در توسعه بخش عمومی و اشتغال زایی، ارائه خدمات عادلانه و مدرن تر،مشارکت شهروندان در تصمیم­گیری­ها و کاهش شکاف بین مردم و دولت و اصلاح نظام اداری و نهادی می­شود. به عبارتی، می­توان برای حکمرانی الکترونیک مزایایی همچون کاهش هزینه ها و افزایش بهره­وری در دولت، ارائه خدمات با کیفیت بهتر به مراجعه­کنندگان در سریع ترین زمان ممکن، شفافیت­، مبارزه با فساد و پاسخگویی بیشتر در نهادهای حاکمیتی، افزایش ظرفیت دولت برای پاسخگویی به نیازهای مختلف جامعه، شبکه­سازی، دسترسی راحت تر، بهبود کیفیت تصمیم­گیری، مشارکت بیشتر و تشویق به استفاده از فناوری اطلاعات و ارتباطات،حذف افراد بی ربط در فرآیندهای ارائه خدمات از سوی دولت به شهروندان،تعامل بیشتر بین شهروندان و دولت در سایر بخش­های جامعه،تحرک جامعه اطلاعات،ارائه خدمات بین المللی به شهروندان خارج از کشور، اخذ نظرات شهروندان در خصوص برنامه ها و اقدامات دولت و توسعه اقتصادی (سرمایه گذاری، واردات ، صادرات و…)،دسترسی راحتر به آموزش متصور شد.

بنابراین تمرکز اصلی حکمرانی الکترونیکی ارائه خدمات دولتی شفاف،عادلانه و پاسخگوی به نفع شهروندان است و مشارکت شهروندان را با استفاده از فناوری اطلاعات و ارتباطات در فرآیند حکمرانی تضمین می کند. حکمرانی الکترونیکی صرفاً مربوط به وب سایت های دولتی یا ایمیل نیست.نحوه ارتباط شهروندان با دولت،دولت با شهروندان و نحوه ارتباط شهروندان با یکدیگر، کارمندان با یکدیگر و هدایت شهروندان و ارتقاء ارائه خدمات عمومی نیز بسیار مهم است.

 در خصوص چالش های دولت الکترونیک، استدلال من این است که دولت الکترونیک یک فرایند پیچیده است. زیرا توسعه آن با مسائل مختلف تکنولوژیکی ، سازمانی ، سیاسی ، فرهنگی و اقتصادی-اجتماعی روبرو است.

در این حوزه قانون،آیین نامه، بخشنامه و دستورالعمل وجود دارد اقدامات گسنرده ای هم انجام شده است. ولی هنوز همه خدمات بصورت الکترونیکی و با کیفیت ارائه نمی شود و توسعه دولت الکترونیک جز اولویت های اصلی دستگاه­های اجرایی قرار ندارد و بعضاً دغدغه اصلی مدیران سطوح بالای دستگاه­های اجرایی نیست.بنابراین باعث می شود منابع مالی لازم اختصاص داده نشود و یا اعتبارات تخصیص یافته برای سایر پروژه­های دستگاه هزینه گردد.در حالی که ارتقاء هر چه بیشتر کارآیی و اثربخشی دولتی و تسهیل دسترسی هر بیتشر عموم مردم به اطلاعات و خدمات، آنقدر مهم است که تقریباً همه دولت های جهان از ابزار دولت الکترونیک بعنوان یک ابزار تحول آفرین نگاه می کنند. من احساس می کنم هنوز درک جامع ای از دولت الکترونیک وجود ندارد و از ابزار دولت الکترونیک بعنوان یک ابزار تحول آفرین نگاه نمی کنیم و از پتانسیل های فناوری اطلاعات و ارتباطات به درستی استفاده نمی شود. حکمرانی الکترونیکی فراتر از یک وب سایت دولتی در اینترنت است در واقع، مدیریت بهتر ارائه خدمات در کشور است. بنابراین ، برای به دست آوردن درک جامع ای از آن، باید رویکردی یکپارچه را در پیش بگیریم و دولت سیزدهم باید به دنبال ایجاد یک سیستم یکپارچه دولت الکترونیک باشد.در بسیاری از دستگاه ها بخشی از فعالیت ها بصورت الکترونیکی انجام می شود و بخشی دیگر غیرالکترونیکی؛باید شهروندان بسیاری از کارهای مورد نیاز خود را در منزل انجام دهند.مردم انتظار دارند کلیه خدمات دولتی با حداقل هزینه،حداکثر سرعت و حداقل زمان و با بهترین کیفیت انجام شود. چند روز پیش رفتم برای کارت بانکی رمز جدید بگیرم.سیستم قطع بود.دوساعت معطل شدم وصل نشد و گفتند برو فردا بیا!

همانطوری که اشاره شد تعریف دولت الکترونیک اطلاع رسانی و خدمات دهی در ۲۴ ساعت شبانه روز است بدون انتظار در صف ها نه صرفاً ساعت اداری و کاری؛ البته این را هم بگم الان دولت الکترونیک در بعضی حوزه ها فعال است و در بعضی حوزه ها نیاز به توسعه دارد.بروز رسانی سایت ها و اطلاعاتی رسانی فرآیندها و نوع خدمات کار پیچیده ای نیست.

عامل دیگری که مانع گسترش دولت الکترونیک شده است عامل فرهنگی می باشد.آیا جامعه آمادگی پذیرش تغییرات را دارد یا نه؛خیلی ها مخالف انجام سریع خدمات آنهم بصورت الکترونیکی در نظام اداری هستند و تعدادی هم موافق؛باید جامعه کارمندان و مدیران را متقاعد کرد برای پذیرش تغییرات؛

نبود شبکه الکترونیکی مناسب بین دستگاه های ارائه دهنده خدمات یکی دیگر از عوامل است.برای اخذ مجوز ساخت یک ساختمان در یکی از روستاها باید محیط زیست،مسکن،امور آب،دهیاری و غیره مجوز لازم را صادر کنند.باید ساعت ها و روزهای زیادی وقت بگذاری تا این مجوزها اخذ شود.یکی روز کارشناس نیست.یک روز مدیر نیست و…؛ صدور مجوزها برای بخش خصوصی برای انجام خدمتی گاهاً تا دو ماه هم طول می کشد.

عدم ظرفیت سازی، ضعف زیرساخت ها و کمبود منابع مالی و حتی افراد متخصص در بعضی از دستگاه های ارائه دهنده خدمات یکی دیگر از عوامل است.در واقع کمبود اعتبار و کمبود کارشناسان و مدیران فنی و متخصص یک مشکل اساسی است.

در پایان این را هم عرض کنم از آنجایی که هر جامعه ای چشم اندازها، نیازها،چارچوب قانونی،سطح زیرساخت ها و معیارهای متفاوتی دارد، هیچ الگویی برای دولت الکترونیک و هیچ استاندارد جهانی برای آمادگی دولت الکترونیکی وجود ندارد.آمادگی هر جامعه و دولت برای الکترونیکی شدن به این بستگی دارد که نیازهای جامعه چیست و کدام اهداف و بخش هایی را بعنوان اولویت در یک مقطع زمانی مشخص بر اساس منابع موجود انتخاب کرده است.در واقع باید میزان آمادگی دولت برای الکترونیکی شدن مورد ارزیابی قرار گیرد.